Τα έθιμα των Θεοφανείων

Θεσσαλονίκη —  Ραγκουτσάρια στην Καστοριά, Φωταράδες στη Χαλκιδική, Αράπηδες στην Καβάλα και τη Δράμα, Τζαμαλάρια στην Πέλλα και
Προδρομίτες στην Πιερία
είναι ορισμένα από τα έθιμα που αναβιώνουν, σήμερα, Θεοφάνεια, συνθέτοντας το «μωσαϊκό» του λαϊκού μας πολιτισμού.
Ραγκουτσάρια στην Καστοριά

Πρόκειται για ένα τριήμερο εκδηλώσεων καρναβαλιού, που αρχίζουν την ημέρα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου, ημέρα της Αγίας Δομινίκης. Το όνομα και η καταγωγή αυτού του εθίμου εντοπίζονται στην αρχαιότητα, από την οποία μέσω Ρώμης και Βυζαντίου μεταφέρθηκε στις μέρες μας.

Είναι πολύ πιθανό το όνομα να προέρχεται από το λατινικό Rogatores = Ζητιάνοι, που εύστοχα ορίζει την ιδιότητα αυτού που συμμετέχει στην ομάδα των μεταμφιεσμένων. Υπάρχει η συνήθεια οι μεταμφιεσμένοι να ζητούν διάφορα δώρα από τα σπιτικά που επισκέπτονται σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος.

Οι συμμετέχοντες στις εκδηλώσεις μεταμφιέζονται σε ζώα (αγελάδες, ελάφια, τράγους, καμήλες) ή άλλαζαν φύλλο (οι άνδρες μεταμφιέζονταν σε γυναίκες και οι γυναίκες σε άνδρες). Αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων τα Ραγκουτσάρια θα ξεχυθούν κατά μπουλούκια στις γειτονιές της Καστοριάς, τραγουδώντας και χορεύοντας.

Η τελευταία μέρα του καρναβαλιού είναι γνωστή σαν «πατερίτσα» ή «παταρίτσα» καθώς μετά την κορύφωση του γλεντιού οι Καστοριανοί τοποθετούσαν τις στολές τους στο πατάρι για την επόμενη χρονιά.

Φωταράδες, Καμήλα και Φουταροί στη Χαλκιδική
Το έθιμο των Φωταράδων, που ξεκινά την παραμονή των Φώτων, αναβιώνει στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής. Μία ομάδα καλαντιστών εκλέγει το "βασιλιά" της και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού. Εκεί ο "βασιλιάς" κάνει τρεις μετάνοιες μπροστά στην εικόνα του αγίου Αθανασίου ζητώντας την ευχή του. Αμέσως μετά χτυπά η καμπάνα και η ομάδα ξεκινά. Περιφέρεται νυχτιάτικα τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα τα οποία καταλήγουν σε ευχές ξεχωριστές για το κάθε μέλος της οικογένειας.

Ανήμερα Φώτων ο "βασιλιάς" ντυμένος με τσομπάνικη κάπα (ταλαγάνι) και οι «Φωταράδες» δηλαδή η φρουρά του βασιλιά, ντυμένοι με την τοπική ενδυμασία κρατώντας μεγάλα ξύλινα σπαθιά, χορεύουν στην πλατεία του χωριού έναν κυκλικό χορό. Στο κέντρο του χορού είναι καρφωμένο ένα ξύλο όπου είναι δεμένο ένα λουκάνικο. Το λουκάνικο φυλάει ένας φουστανελάς κρατώντας ένα μεγάλο δεκανίκι. Ο κόσμος γύρω προσπαθεί να σπάσει το χορό για να πάρει το λουκάνικο, αλλά απωθείται από τα ξύλινα σπαθιά της ομάδας. Οποιος ξεχνιέται δέχεται στην πλάτη στο σπαθί του "βασιλιά". Κάποιος επιτήδειος όμως σπάζει πρώτος τον κλοιό και κλέβει το λουκάνικο, οπότε η φρουρά ντροπιασμένη καταθέτει τα σπαθιά ενώ ο κόσμος χαρούμενος για την ταπείνωση του σκληρού "βασιλιά" πιάνει το χορό.

Στη Γαλάτιστα, αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων θα στολίσουν την Καμήλα. Κάτω από το ομοίωμα της Καμήλας κρύβονται έξι άνδρες, οι οποίοι τραγουδούν, κουνώντας τα κουδούνια που φέρουν στο λαιμό τους. Της Καμήλας προηγούνται με τη συνοδεία οργάνων οι Τζαμαλαροί, οι οποίοι κρατώντας το φλάμπουρο, χορεύουν και ξεσηκώνουν το χωριό. Η γιορτή της Καμήλας ολοκληρώνεται στις 7 Ιανουαρίου με την τέλεση ενός εικονικού γάμου, στον οποίο όλους τους ρόλους αναλαμβάνουν άνδρες.
Στον Αγιο Πρόδρομο πρωταγωνιστές των εκδηλώσεων θα είναι οι Φουταροί. Την παραμονή των Φώτων οι νεαροί άνδρες λένε τα κάλαντα σε όλα τα σπίτια του χωριού παίρνοντας ως αντάλλαγμα κρέας, λουκάνικα και χρήματα. Ανήμερα του Αϊ Γιαννιού στην πλατεία του χωριού, χορεύουν οι Φουταροί. Στα διαλείμματα του χορού τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο. Μπαίνουν και πάλι στη σειρά τους και αρχίζουν και πάλι να χορεύουν. Όταν πια ο ρυθμός της μουσικής γίνει εξαντλητικά γρήγορος, οι Φουταροί θα πετάξουν τα ρόπαλα ψηλά και θα σφυρίξουν με όλη τους τη δύναμη. Το σφύριγμά τους θα σηματοδοτήσει και τη λήξη του δωδεκαημέρου.
Αράπηδες στη Καβάλα και τη Δράμα
Στη Νικήσιανη Καβάλας αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων: Με όψη άγρια και επιβλητική και με προβιές ζώων να καλύπτουν όλο το σώμα τους, οι Αράπηδες ζωσμένοι με κουδούνια δημιουργούν εκκωφαντικό θόρυβο. Σύμφωνα με τις τοπικές δοξασίες, οι Αράπηδες ήταν οι πολεμιστές του χρυσοφόρου Παγγαίου, οι οποίοι συνέβαλαν τα μέγιστα στην επιτυχία εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στα βάθη της Ασίας, όταν με τους αλαλαγμούς τους έτρεψαν σε φυγή τους ελέφαντες ενός Ινδού αρχηγού.
Το έθιμο των Αράπηδων αναβιώνει ακόμη στα χωριά της Δράμας, Μοναστηράκι, Ξηροπόταμος, Πετρούσα, Καλή Βρύση και Βώλακας.

Τζαμαλάρια στην Αρνισσα Πέλλας Επίκεντρο του εθίμου είναι ο γάμος. Στο δρώμενο πρωταγωνιστεί η νύφη, την οποία υποδύεται ένα αγόρι, κάποιοι προσπαθούν να σώσουν από ένα ζιζάνιο που είναι το δεύτερο κεντρικό πρόσωπο. Τη νύφη συνοδεύουν δύο καπεταναίοι που προσπαθούν να την προστατεύσουν από τον Μπούμπαρ.

Προδρομίτες στην Πιερία
Το έθιμο των Προδρομιτών, προέρχεται από την ιδιαίτερη πατρίδα των Καταφυγιωτών που ζουν στην Κατερίνη και ανάγεται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Τα παλικάρια της εποχής εκείνης συναγωνίζονταν ποιος θα ντυθεί καλύτερα για να γίνει Προδρομίτης. Ξεκινούσαν το πρωί από την εκκλησία του χωριού και, αφού έπαιρναν την ευλογία του παπά, συνέχιζαν μέσα στις γειτονιές του Καταφυγίου τραγουδώντας προδρομίτικα τραγούδια