Παναγία η Βλαχέρνα
Σήμερα με μεγάλη μεγαλοπρέπεια όπως και κάθε χρόνο εορτάστηκε το γενέθλιο της Υπεραγίας Θεοτόκου στην Ιερά Μονή της Παναγίας Βλαχέρνας στην γειτονική μας Κάτω Παναγιά Κυλλήνης.
Το φωτογραφικό υλικό είναι από την σημερινή περιφορά της εικόνας και ευχαριστούμε τον εκπολιτιστικό σύλλογο Κάτω Παναγιάς και ιδιαίτερα τον Κο Αντώνη Σοφιανό για τις φωτογραφίεςΌποιοας έχει φωτογραφικό υλικό από την σημερινή εορτή παρακαλώ όπως μας το αποστείλει στο neohorikillinis@gmail.com
Ακολουθεί ένα ιστορικό αφιέρωμα στην Ιερά Μονή
Το γυναικείο ιστορικό Βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας της Βλαχέρνας βρίσκεται στον οικισμό της Κάτω Παναγιάς της επαρχίας Ηλείας. Η Μονή της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας στην Ηλεία, που έχει πάρει το όνομά της από την ονομαστή Παναγία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, κείται σε απόσταση 2,5 Km Ν.Α. του λιμενίσκου της Κυλλήνης, σε υψόμετρο μόλις 80 μέτρων.
Η ονομασία Βλαχέρνα
Βλαχέρνα, είναι η ονομασία περίφημης συνοικίας της Κωνσταντινούπολης, ονομαστής από τον ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών, που είχε συνδεθεί με επίσημες θρησκευτικές τελετές των ανακτόρων. Στον ναό αυτόν γινόταν μια ειδική τελετή, το Λούσμα ή Λοετρόν, κατά την οποία οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες λούζονταν με αγιασμένο ύδωρ με σκοπό την πνευματική και σωματική τους κάθαρση και σωτηρία (Έκθεσις Βασιλείου, Τάξεως 551, 1-556, 8). Στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας, που δεομένη έχει ανοιχτά τα χέρια της σε στάση ικεσίας, γι’ αυτόν τον λόγο ο λαός της Πόλης την ονομάζει «Αψηλοχερούσα». Όταν επιτέθηκαν οι Άβαροι στη Βασιλεύουσα, το 626, και έλειπε σε εκστρατεία ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, ενώπιον του κινδύνου, λιτανεύτηκε η εικόνα της Παναγίας από τον Πατριάρχη Σέργιο και τον λαό. Η Κωνσταντινούπολη σώθηκε από τον κίνδυνο και όλος ο λαός με επικεφαλής τον Πατριάρχη και τους ιερείς αγρύπνησε στον ναό των Βλαχερνών ψάλλοντας τον Ακάθιστο Ύμνο, μπροστά από τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Η μεγάλη ακτινοβολία της Παναγίας των Βλαχερνών, σε συνδυασμό με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας κατέστησε συνηθέστατη και έξω από τα όρια της Κωνσταντινούπολης, την ονομασία ναών αφιερωμένων στη Θεοτόκο ως ναών της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας.
Για να ακριβολογούμε στις Βλαχέρνες υπήρχαν δύο ναοί προς τιμή της Υπεραγίας Θεοτόκου. Τον πρώτο είχαν αναγείρει οι αυτοκράτορες Μαρκιανός (450-457) και η Πουλχερία, και σ’ αυτόν φυλάσσονταν, σύμφωνα με την παράδοση, τα εντάφια σπάργανα της Θεοτόκου. Τον δεύτερο ναό είχε ανεγείρει, λίγο αργότερα, ο αυτοκράτορας Λέων Α΄ (457-474) και σ’ αυτόν φυλασσόταν η τιμία εσθήτα της Παναγίας.
Mονή της Παναγίας της Βλαχέρνας στην Κυλλήνη της ΗλείαςΗ Mονή της Παναγίας της Βλαχέρνας βρίσκεται κοντά στον οικισμό της Κάτω Παναγιάς, μόλις 2,5 Κm από την Κυλλήνη, εντός μικρής ελαιόφυτης κοιλάδας και ανήκει στη Ιερά Μητρόπολη της Ηλείας (Δυτική Πελοπόννησος).
Είναι παλαιότατη Μονή με σπουδαιότατη ιστορική παράδοση που τελευταία λειτουργούσε ως γυναικείο μοναστήρι. Από το 1978, μετά από σχετική απόφαση του Μητροπολίτη Ηλείας Αθανασίου, στον χώρο της Μονής ιδρύθηκε Γηροκομείο και Οίκος Ευγηρίας για τις άπορες, υπερήλικες και απροστάτευτες γυναίκες της περιοχής (ΦΕΚ 643/1978 τ. Β΄). Σήμερα, ο Μητροπολίτης Γερμανός συνεχίζει το αγαθοεργό έργο και εκτός από το Ίδρυμα για γέροντες και υπερήλικες στη Μονή της Βλαχέρνας, λειτουργεί άλλα τέσσερα παρόμοια ιδρύματα.
Είναι άγνωστο δυστυχώς το πότε ακριβώς ιδρύθηκε η Μονή. Πάντως το Καθολικό της έχει υλικά προερχόμενα από άλλο ναό παλαιοχριστιανικής τέχνης που άκμασε μεταξύ των ετών 330-630 μ.Χ. Εικάζεται ότι η ίδια η Μονή μάλλον ιδρύθηκε πριν από τον 9ο αιώνα. Το αξιόλογο Καθολικό της είναι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Υπεραγίας Θεοτόκου και πανηγυρίζει ανά έτος στις 8 Σεπτεμβρίου. Τα γλυπτά μάρμαρα που είναι ενσωματωμένα στο Καθολικό και υπάρχουν στη Μονή προέρχονται από τον αρχικό παλαιοχριστιανικό ναό, ο οποίος μάλλον κατέπεσε από κάποιο ισχυρό σεισμό, αφού άλλωστε πολλές φορές η Μονή και γενικότερα η Ηλεία έχουν πληγεί από δυνατούς σεισμούς.
Κατά την περίοδο της πρώτης Φραγκοκρατίας (1204-1460) κυριεύτηκε από τους Φράγκους και πέρασε στα χέρια Δυτικών μοναχών του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Οι Βιλλεαρδουίνοι, οι ηγεμόνες της περιοχής, σεβάστηκαν τους Ορθοδόξους και δεν προέβησαν σε ωμότητες και βίαιο εκλατινισμό των κατοίκων. Μετά από την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο πολλές ορθόδοξες Μονές αποδόθηκαν από τους Λατίνους στους Ορθοδόξους όχι όμως και η Μονή της Βλαχέρνας. Η πρώτη Φραγκοκρατία ήταν ηπιότερη για τους Ορθόδοξους από τη δεύτερη (1485-1715). Τον 15ο και 16ο αιώνα τη Μονή κατείχαν Λατίνοι μοναχοί του Μοναστικού Τάγματος των Φρεμενούρων, που είχαν στην Κυλλήνη ναό του Αγίου Φραγκίσκου. Τελικά ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη την ξαναπήραν οι Έλληνες Ορθόδοξοι –δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς– πάντως μετά το 1628.Οι διαδοχικές επιδρομές Τούρκων, Αλβανών κ.ά. κατά τον 17ο και 18ο αιώνα είχαν ως αποτέλεσμα την πρόκληση σοβαρών ζημιών στη Μονή που ολοκληρώθηκαν με την πυρπόλησή της από τους Αιγυπτίους του στρατηγού Ιμπραήμ κατά τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης (1826) εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά ευτυχή συγκυρία το Καθολικό της Μονής σώθηκε από την πυρκαγιά, αλλά η Μονή ερημώθηκε αφού φονεύτηκαν οι περισσότεροι μοναχοί της, ενώ οι υπόλοιποι αιχμαλωτίστηκαν.
Το Καθολικό της Μονής, που βρίσκεται στο κέντρο της αυλής, είναι τρίκλιτη βασιλική, ξυλόστεγη –η στέγη του μεσαίου κλίτους είναι ξύλινη–, άνευ τρούλου. Έχει σχήμα επιμήκους ορθογωνίου και διαιρείται σε εξωνάρθηκα, εσωνάρθηκα ή πρόναο και κυρίως ναό. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, που από τον Ιούνιο του 1969 εκτελούν εργασίες συντήρησης και επισκευής του ναού, παλαιότερο θεωρείται το Ανατολικό τμήμα του, το οποίο χτίστηκε με ρυθμό Βυζαντινό, ενώ νεότερο είναι το Δυτικό του τμήμα που χτίστηκε με ρυθμό Ρωμανικό. Συνεπώς το Ανατολικό τμήμα του Καθολικού χτίστηκε πρώτο (τέλη του 12ου αρχές 13ου αιώνα). Στη συνέχεια σταμάτησαν οι εργασίες το 1205 με την κατάληψη της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, οι οποίοι όταν κατέλαβαν τη Μονή τροποποίησαν το αρχικό σχέδιο του ναού και τον αποπεράτωσαν με την προσθήκη του δεύτερου ορόφου του πρόναου και τον εξωνάρθηκα. Πιθανότατα τότε στον νότιο-ανατολικό τοίχο του εξωνάρθηκα, κατά προσφιλή τους συνήθεια, ενσωμάτωσαν και το ιδιόμορφο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι της Μονής, γιατί δεν είναι συνηθισμένο φαινόμενο, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στις εργασίες μας, στην Ανατολή –σε αντίθεση με τη Δύση– να κοσμούνται οι Ορθόδοξοι χριστιανικοί ναοί με ηλιακά ρολόγια.Εσωτερικά το Καθολικό είναι στολισμένο με θαυμάσιες τοιχογραφίες οι περισσότερες των μέσων του 18ου αιώνα. Σήμερα στη Μονή υπάρχει πλουσιότατη βιβλιοθήκη, όπου διατηρούνται αυθεντικά πατριαρχικά σιγίλια (sigilliae), χειρόγραφα, κώδικες, έντυπα βιβλία μεγάλης αξίας και σπουδαιότατα κειμήλια, όπως Ευαγγέλια, εκκλησιαστικά σκεύη, λειψανοθήκες κ.ά.
Ο αείμνηστος ακαδημαϊκός, αρχιτέκτων, αρχαιολόγος και καθηγητής Βυζαντινολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιος Ορλάνδος (1887-1979) χαρακτηρίζει το Καθολικό της Μονής σαν ένα από τα ωραιότερα οικοδομήματα του 13ου αιώνα. Το θεωρεί μάλιστα τυπικό δείγμα συνάντησης στοιχείων ανατολικής και δυτικής τέχνης: «Ο ναός των Βλαχερνών αποτελεί διά της ενότητος, ήν δεικνύει εν τη εμφανίσει του, έν των ωραιοτέρων και χαρακτηριστικωτέρων παραδειγμάτων συγκερασμού αρχιτεκτονικών στοιχείων της Ανατολικής και της Δυτικής τέχνης. Είναι, ούτως ειπείν, η αρχιτεκτονική έκφανσις της συγχωνεύσεως των φραγκικών προς τους γηγενείς βυζαντινούς τρόπους» (Αι Βλαχέρναι της Ηλείας, 1924, σελ. 35).
Το επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι της ΜονήςΈνα ωραιότατο επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι κοσμεί τον ναό της Μονής της Παναγίας των Βλαχερνών. Το κατακόρυφο αυτό ηλιακό ρολόι, που βρίσκεται στον εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής είναι μια επίπεδη ορθογώνια πλάκα από λευκό μάρμαρο ενσωματωμένη στον Ν.Α. τοίχο του Καθολικού μεταξύ των πωρόλιθων από τους οποίους είναι κατασκευασμένος ο ναός.
Ολόκληρο το Βυζαντινό τμήμα του ναού –όπως βλέπουμε στις φωτογραφίες– έχει κτιστεί με κανονικούς ορθογώνιους κοκκινωπούς πωρόλιθους, οι οποίοι περιβάλλονται από όλες τις πλευρές με διπλή σειρά οπτολίθων.
Στον εσωνάρθηκα, πριν από τον εξωνάρθηκα με το ηλιακό ρολόι, διακρίνουμε ένα δίλοβο παράθυρο που στηρίζεται σε μαρμάρινη βάση, η οποία φέρει βυζαντινές και φραγκικές διακοσμητικές μορφές. Κάτω από το παράθυρο έχει εντοιχιστεί λευκή μαρμάρινη πλάκα, διαστάσεων 1,45 cm × 0,43 cm. Αυτή στο κάτω μέρος της έχει κάποια ανάγλυφα σχήματα, ενώ στο επάνω μέρος της διαιρείται διά τριών τόξων σε τρία τμήματα στα οποία παρίσταται ανά ένας σταυρός. Επίσης εικονίζονται ρόδακες, φύλλα δέντρου και ιχθύες προσφιλή πρώτο-χριστιανικά σύμβολα. Οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι το ανάγλυφο αυτό, όπως και τα άλλα που βρίσκονται ενσωματωμένα στο Καθολικό της Μονής προέρχονται από την παλαιοχριστιανική εποχή Ι (330-630 μ.Χ.).Πάνω από το παράθυρο, στο αέτωμα, έχουν εντοιχιστεί δύο ανάγλυφα: ένας σταυρός με ρόδακες και μεγάλα φύλλα στις γωνίες και από πάνω του ένα αγγείο από το οποίο εκπηδούν ελικοειδείς περικοκλάδες με φύλλα αμπέλου και σταφύλια. Και αυτά προσφιλή πρώτο-χριστιανικά θέματα με την αντίστοιχη συμβολική σημασία.
Ο εξωνάρθηκας έχει μήκος 11 μ. και πλάτος 3 μέτρα. Πάνω από το παράθυρό του, και στο μέσον αυτού, έχει εντοιχιστεί μία μαρμάρινη ωρολογοπλάκα 80 cm × 30 cm, που περιλαμβάνει ένα επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι εν είδει φύλλων ριπιδοειδών τοποθετημένων, δηλαδή εν είδει βεντάλιας. Πάνω δε από το ηλιακό ρολόι αυτό υπάρχει μικρό τοξωτό παράθυρο.
Το ιδιόμορφο αυτό ηλιακό ρολόι θυμίζει το μισό ενός λουλουδιού με 26 πέταλα, κάθε πέταλο να αποτελεί τον αντίστοιχο τομέα. Έτσι, το ρολόι έχει 13 ωρικές γραμμές που θεωρητικά βρίσκονται στην εσωτερική επιφάνεια των τομέων πετάλων, που αποτελούν και τις αντίστοιχες ώρες.Σημειώνουμε ότι το ίδιο ακριβώς μοτίβο – αλλά με 9 μόνο ριπιδοειδή φύλλα – βρίσκεται στο εσωτερικό της ονομαστής Βυζαντινής Βασιλικής του Αγίου Απολλιναρίου του Παλαιού (San Apollinare in Classe, 549 π.Χ.) στη Ραβέννα, στη Β.Α. Ιταλία. Το μοτίβο αυτό κοσμεί το ανώφλι της μικρής θύρας, που μπροστά από την Αγία Τράπεζα (Rectangular marble Altar), οδηγεί στην Κρύπτη του ναού.
Όπως ήδη έχουμε δει τα Βυζαντινά ηλιακά ρολόγια που υπάρχουν στην Ελλάδα παρουσιάζουν ποικιλία διαιρέσεων. Δέκα ωρικές γραμμές –δηλαδή 11 ώρες– τα ηλιακά ρολόγια του Αγίου Λαυρεντίου, όπως και της Μονής Σκριπού στον Ορχομενό της Βοιωτίας, και ένδεκα ωρικές γραμμές, δηλαδή δώδεκα ώρες, το ηλιακό ρολόι της Ζωοδόχου Πηγής στην Πύλη στον Κιθαιρώνα, που θα παρουσιάσουμε σε προσεχές άρθρα μας.
Επομένως ένα κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, όπως αυτό της Μονής της Παναγίας των Βλαχερνών, διαιρεί την ημέρα σε 13 ώρες (τομείς).
Η οριζόντια γραμμή της άνω πλευράς του ηλιακού ρολογιού αντιπροσωπεύει τον ορίζοντα και το μεσημέρι ο Ήλιος θα πέφτει στον μεσημβρινό που εδώ αντιπροσωπεύεται από την κατακόρυφη γραμμή, την κάθετη στη γραμμή του ορίζοντα. Αυτή η γραμμή στο ηλιακό ρολόι αυτό αντιπροσωπεύεται από την 7η ώρα.
Ούτως ή άλλως σε ένα τέτοιο επίπεδο κατακόρυφο ηλιακό ρολόι τοποθετημένο σωστά σε τοίχο με νότιο προσανατολισμό, το φως του Ήλιου δεν μπορεί να πέφτει ποτέ πάνω από τη γραμμή του ορίζοντα, ενώ κάθε διάστημα κάτω από τον ορίζοντα θα αποτελεί περιοχή στην οποία οι ηλιακές ακτίνες θα πέφτουν οπωσδήποτε κάποια στιγμή του έτους.
Ωστόσο στο ηλιακό αυτό ρολόι δεν είναι σημειωμένες οι ώρες ούτε με ελληνική, ούτε με ινδοαραβική αρίθμηση. Αυτό σημαίνει ότι οι μοναχοί βλέποντας το κατακόρυφο αυτό ρολόι γνώριζαν εμπειρικά πόσο μέρος της ημέρας είχε περάσει παρατηρώντας απλώς το που βρισκόταν την αντίστοιχη στιγμή η σκιά του γνώμονα από τις ηλιακές ακτίνες πάνω στην ωρολογοπλάκα. Είναι ακριβώς το ίδιο φαινόμενο με πολλά σύγχρονα ρολόγια, που δεν φέρουν αριθμούς, και οι άνθρωποι που τα φορούν αναγνωρίζουν την ώρα από τη συγκεκριμένη θέση των ωρολογοδεικτών.
Σχηματικά, η ορθογώνια μαρμάρινη ωρολογοπλάκα ουσιαστικά αποτελείται από τρία μοιρογνωμόνια, το εσώτερο των οποίων αποτελεί το κατακόρυφο ηλιακό ρολόι, σαν μισό άνθος με τα 13 πέταλά του. Πάνω δε από τον ύπερο είναι στερεωμένος ο λεπτός μεταλλικός του γνώμονας, ο οποίος σώζεται, και είναι κάθετος στην ωρολογοπλάκα. Έξω από τα ημικύκλια, αριστερά και δεξιά υπάρχουν δύο γλυπτά λουλούδια με τέσσερα πέταλα έκαστο. Όλα αυτά – τα ημικύκλια και τα άνθη – βρίσκονται μέσα σε τρία γλυπτά ορθογώνια της ωρολογοπλάκας το ένα μέσα στο άλλο.
Ο αείμνηστος καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος θεωρεί ότι το ηλιακό αυτό ρολόι– όπως το ηλιακό ρολόι του Αγίου Λαυρεντίου στο Πήλιο– έχει επαναχρησιμοποιηθεί στην τωρινή του θέση (1924).
(Το παραπάνω κείμενο είναι των Καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Φυσικής - Τομέας Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής) α) κ. Ευστρατίου Θεοδοσίου, β) Ιωάννου Κουρή, και γ) κ. Βασιλείου Μανιμάνη)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου